Roli i partive politike VMRO-DPMNE dhe LSDM, në privatizimet kriminale në Maqedoninë e Veriut

Nga: Driton ZENKU

Pas shpërbërjes së Jugosllavisë në fillim të viteve ’90, Maqedonia e atëhershme (sot Maqedonia e Veriut) hyri në një rrugë të vështirë tranzicioni nga një ekonomi socialiste në një sistem të tregut të lirë. Në letër, privatizimi duhej të shërbente për rivitalizimin e ekonomisë, zhvillimin e sipërmarrjes private dhe krijimin e një klase të re të mesme. Në praktikë, ai rezultoi në një proces të shpejtë dhe shpesh kriminal të shpronësimit kolektiv, ku pak njerëz u pasuruan në kurriz të shumë të tjerëve.

Mbi 1.200 ndërmarrje shoqërore u privatizuan në harkun kohor të disa viteve, shpesh për çmime simbolike, me procedura të mbyllura, dhe pa asnjë analizë të ndikimit afatgjatë social apo ekonomik. Ky ishte vetëm fillimi i asaj që shumë ekspertë sot e quajnë “plaçkitja më e madhe e pasurisë kolektive në historinë e vendit”.

Konteksti historik dhe ndërkombëtar: Presion dhe mbikëqyrje e mangët

Në vitet ’90, organizatat financiare ndërkombëtare si Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) dhe Banka Botërore rekomanduan privatizimin si mjet për të luftuar krizën ekonomike, duke kushtëzuar ndihmën financiare me “reforma strukturore”. Nën presionin e këtyre institucioneve, por edhe për shkak të mungesës së përvojës në administrimin e tregut të lirë, qeveritë e pas pavarësisë u përfshinë në një proces të nxituar dhe të paorganizuar të shitjes së pasurisë shtetërore.

Sistemi i privatizimit, i ashtuquajturi “transformim i pronës shoqërore”, fillimisht i udhëhequr nga Agjencia për Transformim të Ndërmarrjeve Shoqërore, rezultoi në një rrëmujë juridike dhe institucionale, duke e lënë hapësirën të lirë për manipulime, spekulime dhe krim të organizuar ekonomik.

Nga pronë e përbashkët në pasuri private të një grushti njerëzish

Elita e re politike që u formua pas vitit 1991 shpejt e kuptoi se kapja e mekanizmave të privatizimit ishte rruga më e shpejtë drejt pasurimit. Drejtorë ndërmarrjesh, politikanë, zyrtarë lokalë dhe figura me lidhje partiake blenë fabrika, hotele, miniera, banka dhe toka për çmime të pavlera. Në disa raste, ato u blenë përmes borxheve të fabrikuara ose u morën si kompensim për “shërbime të mëparshme”.

Ndërmarrjet e mëdha si Jugohrom, OHIS, EMO, Feni, Makstil, MZT dhe të tjera, që dikur punësonin mijëra qytetarë dhe ishin shtylla të ekonomisë së vendit, u shitën për qindarka — për t’u shkatërruar, shkatërruar ose përdorur për spekulime me tokë dhe ndërtime.

Privatizimi si kriminalizim i ekonomisë

Në mungesë të një drejtësie funksionale, ky proces u shndërrua në një krim të ligjshëm, ku ligji nuk shërbente për të mbrojtur interesin publik, por për të lehtësuar grabitjen. Askush nuk u ndëshkua. Asnjë hetim i thelluar nuk u përfundua me dënime konkrete. Asnjë pasuri nuk u rikthye.

Ligji që e legjitimoi grabitjen: Si funksiononte “transformimi” i ndërmarrjeve?

Në fillim të viteve ‘90, pas pavarësisë, Maqedonia e atëhershme trashëgoi një sistem ekonomik të ndërtuar mbi pronën shoqërore. Sfidat ishin të mëdha, por në vend të një reforme të kujdesshme dhe transparente, qeveria miratoi Ligjin për Transformimin e Ndërmarrjeve Shoqërore (1993) – një ligj që, në praktikë, hapi rrugën për pasurimin e elitave politike dhe për shkatërrimin sistematik të sektorit publik.

Ky ligj lejonte disa forma “privatizimi”:

Blerja nga brenda (insajderët)

Drejtorët dhe menaxherët e ndërmarrjeve, që shpesh kishin lidhje të drejtpërdrejta me partitë politike, kishin përparësi në blerjen e pronës shoqërore. Shumë prej tyre krijuan kompani private “fantazmë”, të regjistruara vetëm për këtë qëllim, dhe blenë asetet me kredi të buta apo me bono shtetërore pa mbulim.

Shitje simbolike te oligarkë të sapoformuar

Shumë fabrika dhe uzina u shitën për çmime më të ulëta sesa një apartament në Shkup. Për shembull, sipas raportimeve të medias së kohës:

Fabrika Jugohrom iu shit një grupi afaristësh për vetëm disa milionë marka gjermane, ndonëse kishte pasuri të paluajtshme me vlerë shumëfish më të lartë.

Ndërmarrja OHIS në Shkup, një kolos kimik i kohës së Jugosllavisë, u ble për një shumë qesharake dhe më vonë u shpërbë, duke lënë pas një katastrofë ekologjike.

Konvertimi i borxheve në pronësi

Shumë biznese u “blerë” përmes borxheve të fabrikuara ose fiktive. Qytetarë të zakonshëm mbetën pa paga dhe sigurime shëndetësore, ndërsa një elitë e vogël përfitoi prona dhe pajisje të vlefshme me zero investim real.

Shpronësimi përmes gjykatave dhe administratës

Gjykatat dhe strukturat lokale të administratës u përfshinë në legalizimin e kësaj grabitjeje, duke interpretuar ligjin në favor të atyre që kishin lidhje politike. Njerëz të zakonshëm, ish-punëtorë dhe sindikalistë, nuk kishin as mjete dhe as qasje për të sfiduar procesin.

Kush ishin përfituesit? Emra konkretë dhe struktura

Pa kaluar në shpifje apo deklarata të pambështetura, janë disa figura që përmenden shpesh në raportimet hulumtuese:

Vladimir Taleski (ish-kryetar i Manastirit, përmendur për aferën me privatizimin e ndërmarrjeve në qytet).

Ljube Boškovski, ndonëse më shumë për lidhje politike, është lakuar në disa hetime rreth privatizimeve të dyshimta në zonat industriale.

Nikola Gruevski – edhe pse nuk ishte në pushtet në vitet e hershme të privatizimeve, u bë një nga figurat kyçe të ruajtjes së sistemit oligarkik gjatë viteve 2006–2016, kur shumë prona publike iu shitën bizneseve afër qeverisë.

Biznesmenë si Jordan Kamçev, që është përfshirë në disa raste për përvetësim pasurie publike, si dhe në hetime për lidhje me pushtetin e atëhershëm.

Rezultati: 300 mijë vende pune të humbura dhe një ekonomi e kriminalizuar

Sipas vlerësimeve të ekspertëve ekonomikë vendas, gjatë periudhës së privatizimit (1993–2005), mbi 300,000 qytetarë humbën vendet e tyre të punës. Shumë fabrika u shkatërruan ose u transformuan në qendra tregtare, ndërsa toka industriale u përdor për ndërtime të paligjshme.

Në vend të zhvillimit, vendi përjetoi një deindustrializim të dhunshëm, dhe shtresa e re e pasur nuk erdhi nga inovacioni apo konkurrenca, por nga lidhjet politike dhe korrupsioni.

Pasojat e Privatizimeve Kriminale në Maqedoninë e Veriut

Procesi i privatizimit, i zbatuar në mënyrë të dhunshme dhe të pakoordinuar, ka lënë pasoja të thella dhe të gjithanshme në Maqedoninë e Veriut. Ato ndihen jo vetëm në strukturën ekonomike, por edhe në jetën sociale, në sistemin politik dhe në kulturën e drejtësisë.

Deindustrializimi dhe humbja e bazës prodhuese

Maqedonia e Veriut trashëgoi nga Jugosllavia një industri të decentralizuar por funksionale: kimike, metalurgjike, tekstile, ndërtimore, mekanike, etj. Brenda një dekade, shumica e këtyre sektorëve u shkatërruan:

OHIS në Shkup – kolaps total, pasuri të grabitura, ndotje e rëndë mjedisore.

EMO në Shtip – një nga eksportuesit më të mëdhenj të pajisjeve elektrike, u shpërbë dhe humbi rolin ekonomik.

Jugohrom, Feni, Zletovi dhe shumë të tjera – u fragmentuan ose privatizuan nga kompani të lidhura me elitat politike, përfshirë investitorë me reputacion të dyshimtë ndërkombëtar.

Pasojë: humbja e mijëra vendeve të punës, rënie drastike e eksportit industrial dhe varësi gjithnjë e më e madhe nga remitancat dhe tregtia e vogël.

Shkatërrimi i shtresës punëtore dhe rritja e varfërisë

Privatizimet sollën pushime masive nga puna pa mbrojtje sindikale dhe pa zgjidhje alternative për punëtorët. Me zhdukjen e ndërmarrjeve:

Punëtorët mbetën pa paga, pa sigurime, pa pensione.

Brezat e rinj u detyruan të emigrojnë – çka kontribuoi në një emigrim masiv, sidomos nga qytetet e vogla industriale.

Rajone si Kumanova, Velesi, Prilepi, Manastiri, Tetova dhe Gostivari, u shndërruan nga qendra industriale në zona me papunësi strukturore.

Kapja e shtetit dhe rritja e korrupsionit politik

Në vend që të ndërtohej një ekonomi tregu e drejtë dhe konkurruese, procesi i privatizimit krijoi një sistem oligarkik dhe klientelist:

Ata që përfituan prona dhe pasuri publike, u bënë financuesit kryesorë të partive politike.

Drejtësia dhe gjykatat, në vend që të mbronin interesin publik, u kthyen në instrumente për mbrojtjen e privatizuesve dhe për ndëshkimin e kritikëve.

Mediat dhe opinioni publik u blenë ose u frikësuan, duke humbur funksionin e tyre kontrollues.

Humbja e kapitalit social dhe besimit në institucionet

Në shoqëri u përhap ndjenja se “kush është i ndershëm, humbet”. Kjo solli:

Demoralizim kolektiv: qytetarët humbën besimin në shtet, në drejtësi, në ekonominë e lirë.

Kriminalizim i aspiratave: shumë të rinj nuk panë më vlerë në arsimin dhe punën e ndershme, por në lidhjet politike dhe rrugët e shpejta për pasuri.

Ngritje e një elite politike të papërgjegjshme, që nuk i nënshtrohet kurrë drejtësisë për dëmet kolosale që i ka shkaktuar vendit.

Pasojat afatgjata gjeopolitike dhe integruese

Një vend me ekonomi të shkatërruar dhe me institucione të kapura nga elitat, nuk mund të përmbushë kriteret për integrim në BE. Për këtë arsye:

Progresi drejt reformave ka qenë i ngadalshëm dhe i pasinqertë.

Proceset e integrimit janë kthyer në slogane politike për konsum të brendshëm.

Një pjesë e madhe e qytetarëve nuk beson më as në Bashkimin Evropian – për shkak të faktit se edhe ky i fundit mbylli sytë për shumë vite ndaj pasojave të privatizimeve dhe korrupsionit.

Raste konkrete të privatizimeve kriminale në Maqedoninë e Veriut

Kjo pjesë sjell disa raste emblemë që dëshmojnë mënyrën se si procesi i privatizimit u kthye në një makinë për zhdukjen e pasurisë publike dhe pasurimin e një elite të lidhur me pushtetin. Këto shembuj shpalosin përmasat e kriminalitetit ekonomik të mbuluar shpesh me diskurs “reformues” dhe “integrues”.

OHIS Shkup (Industria Kimike e Maqedonisë)

Para privatizimit: Një nga ndërmarrjet më të mëdha kimike në Jugosllavi. Punësonte mbi 2.500 punëtorë, prodhonte për tregun vendas dhe atë të huaj.

Pas privatizimit (2004): Shitur për një çmim simbolik një firme të regjistruar në parajsa fiskale.

Fabrika u mbyll, tokat e saj u shitën për ndërtim.

Lëndë të rrezikshme kimike u lanë pa mbikëqyrje, duke shkaktuar ndotje të rrezikshme mjedisore.

Nuk pati asnjë hetim serioz, asnjë përgjegjësi penale.

Një rast klasik i shndërrimit të pasurisë publike në plaçkë personale.

Fabrika EMO – Shtip

Para privatizimit: Prodhues strategjik i transformatorëve dhe pajisjeve elektrike. Eksportonte deri në Egjipt e Pakistan.

Privatizimi: I shitur pjesë-pjesë në mënyrë të netransparente në fillim të viteve 2000.

Pas privatizimit:

Fabrika e shpërbërë, u pushuan mbi 1000 punëtorë.

Pjesa më e madhe e makinerive u shitur për skrap ose u transferuan në kompani private të lidhura me drejtues politikë lokalë. Shtipi humbi qendrën kryesore industriale dhe u kthye në qytet me papunësi të lartë.

“FENI” – Kavadarci

Para privatizimit: Një nga ndërmarrjet më të mëdha të metalurgjisë së rëndë në Ballkan.

Privatizimi: Me procedurë të diskutueshme, përfundoi në duar të kapitalit kontrovers nga Rusia, më pas transferuar në firmë me lidhje me off-shore kompani.Në vitin 2017 shpalli faliment, punëtorët pa paga, ndërsa pronarët larguan miliona euro nga Maqedonia. Pa ndjekje penale. Qeveritë ndërronin, skema mbijetonte.

Ndërmarrjet ndërtimore dhe pasuria publike në Tetovë dhe Gostivar

Në fillim të viteve 2000, shumë ndërmarrje ndërtimi dhe qendra tregtare kaluan në duart e biznesmenëve të lidhur me partitë politike.

Tokat ndërtimore, magazinat, depot dhe pronat shtetërore u shitën pa tender të hapur.

Komunat nuk përfituan pothuajse asgjë, ndërsa qytetet humbën kontrollin mbi hapësirat publike.

Zletovi dhe shtëpitë e privatizimeve në rajonet periferike

Proceset e privatizimeve në zonat periferike (Berovë, Dellçevë, Probishtip) u kryen shpesh me: falsifikime të dokumenteve, moskryerje pagesash nga blerësit, pronësi që kaloi përmes noterëve dhe firmave të regjistruara një ditë para shitjes.

Roli i partive politike në privatizimet kriminale në Maqedoninë e Veriut

Procesi i privatizimit në Maqedoninë e Veriut nuk ka qenë vetëm një çështje ekonomike — ka qenë një proces thellësisht politik. Klasat politike, përmes partive në pushtet dhe opozitë, kanë orkestruar, përfituar dhe mbrojtur interesat që dolën nga ky transformim i dhunshëm i pronës publike në pronë private. Ja një analizë e detajuar:

VMRO-DPMNE – Privatizimi i “elitës kombëtare” (1998–2002, 2006–2016)

Modeli i klientelizmit ekonomik: Në periudhën e parë dhe veçanërisht gjatë qeverisjes Gruevski, partia ndërtoi një strukturë të fuqishme klienteliste, ku pronat publike i kalonin firmave të afërta me partinë dhe me eksponentë të lartë të saj.

Institucionalizimi i korrupsionit: Proceset e tenderimit, shitjes dhe licencimit u politizuan. Ajo që duhej të ishte reformë ekonomike u kthye në plaçkitje të ligjshme.

Roli i shërbimeve sekrete dhe mediave të kapura: Përdorimi i sistemit të përgjimeve dhe kontrolli mbi informacionin u shfrytëzua për të mbrojtur interesat e privatizimit dhe për të heshtur kritikët.

Rastet emblemë: Privatizimi i EMV, MEPSO, Feni, tokave ndërtimore në Shkup dhe Ohër.

LSDM – Privatizimi “socialdemokratik” (1990–1998, 2002–2006, 2017–2024)

Privatizimet e para të shpejta: Qeverisja e parë pas pavarësisë (1991–1998) e LSDM-së kreu një sërë privatizimesh të shpejta, pa standarde, në një ambient të pashkolluar ekonomikisht dhe pa mbikëqyrje ligjore.

Privilegje për nomenklaturën e vjetër: Shumë nga përfituesit e parë ishin kuadro të vjetër të sistemit jugosllav, që e riprodhuan pushtetin përmes kapitalit të fituar.

Koha e Zaevit (2017–2024): Edhe pse premtoi transparencë dhe drejtësi, privatizimi i “objekteve shtetërore të panevojshme” u përdor për të kompensuar mbështetës politikë.

Shembuj konkretë: Shitja e qendrave kulturore, ndërtime në zona të mbrojtura, projektet infrastrukturore që i kalonin firmave “lojale”.

Privatizimi në Maqedoninë e Veriut, ashtu si në shumë vende të tranzicionit post-komunist, nuk prodhoi një ekonomi të tregut të lirë dhe funksionale, por përkundrazi, krijoi një kapitalizëm oligarkik, ku pasuria publike kaloi në duart e një elite të vogël të lidhur me politikën. Kjo solli pasoja të thella sociale dhe ekonomike që ndihen edhe sot.

Degradimi i klasës punëtore dhe papunësia masive

Mbyllja e fabrikave: Mijëra ndërmarrje publike u privatizuan dhe menjëherë pas privatizimit u mbyllën ose u falimentuan qëllimisht. Shembuj klasikë janë: “Jugohrom” në Tetovë, “Torpedo” në Veles, dhe dhjetëra uzina industriale në Shkup, Kumanovë, Strumicë.

Humbje masive të vendeve të punës: Nga rreth 420,000 të punësuar në sektorin shtetëror në fillim të viteve ’90, deri në fund të dekadës së parë numri ra ndjeshëm. Një pjesë e madhe e të papunëve përfunduan në ekonominë informale ose në emigrim.

Demotivimi i punëtorit: Privatizimi shpesh nuk garantonte siguri pune, trajtim dinjitoz apo kushte minimale – çka e dëmtoi rëndë moralin e klasës punëtore.

Varfëria dhe rritja e pabarazisë sociale

Shndërrimi i klasës së mesme në shtresë të varfër: Intelektualët, punëtorët teknikë, dhe mësimdhënësit humbën statusin ekonomik që kishin në kohën e sistemit socialist.

Oligarkët e rinj: U krijua një klasë e re njerëzish të pasur, të lidhur me partitë politike, që përfituan prona dhe pasuri publike pa konkurrencë të ndershme. Këta njerëz krijuan monopole në sektorë si ndërtimtaria, energjia, tregtia, dhe media.

Emigrimi masiv dhe shpopullimi

Eksodi ekonomik: Privatizimi i dështuar është një ndër shkaqet kryesore që çoi në emigrimin masiv të rreth 500,000 qytetarëve, shumica prej tyre të rinj dhe të kualifikuar.

Zbraztia e fshatrave dhe qyteteve të vogla: Rajone të tëra si Pollogu, Lindja industriale (Koçani, Vinica) dhe Struga panë shpopullim të dukshëm.

Pasojë e drejtpërdrejtë: Humbja e kapitalit njerëzor e dëmton aftësinë për zhvillim të qëndrueshëm dhe e bën vendin të varur nga remitancat e diasporës.

Humbja e sovranitetit ekonomik dhe varësia nga kapitali i huaj

Shitja e aseteve strategjike: Ndërmarrjet e rëndësishme si “Makpetrol”, “EMV”, kompanitë e ujësjellësit dhe telekomit kaluan në duar të kapitalit të huaj ose oligarkëve vendorë me lidhje ndërkombëtare.

Moszhvillimi i industrisë vendase: Në vend që të ringjallte industrinë, privatizimi krijoi një ekonomi të varur nga importi, tregtia e pakontrolluar dhe investimet e huaja pa strategji afatgjate.

Kapital i dobët prodhues: Ekonomia sot është në pjesën më të madhe shërbyese dhe tregtare, jo prodhuese – çka e bën të brishtë dhe të paqëndrueshme në kohë krize.

Kriza e besimit në institucionet publike

Perceptimi i padrejtësisë: Qytetarët panë se pasuria publike u grabit nga elitat, ndërsa drejtësia nuk ndëshkoi askënd me peshë të vërtetë. Kjo krijoi një kulturë të mosbesimit dhe indiferencës politike.

Legalizimi i padrejtësisë: Përmes ligjeve të hartuara nga vetë përfituesit, u ndërtua një sistem juridik që më shumë mbron sesa ndëshkon.

Pasojë afatgjate: Dështimi i institucioneve për të mbrojtur të përbashkëtën ka prodhuar apati qytetare dhe cinizëm ndaj çdo reforme të mundshme.

Projekte me ndikim të dyshimtë: Projektet për “riorganizimin” e ndërmarrjeve shtetërore shpesh përfunduan me mbyllje ose shitje të tyre, pa analizuar ndikimin social.

Nxitja e një elite privatizuese: Në vend të ndihmojë krijimin e një klase të mesme sipërmarrëse, projektet e privatizimit shpesh përfunduan në duart e një rrethi të ngushtë të lidhur me politikën dhe krimin ekonomik.

Konteksti i Privatizimit në Maqedoninë e Veriut

Pas shpërbërjes së Jugosllavisë, Maqedonia e Veriut nisi një proces të shpejtë privatizimi në vitet 1990, për të kaluar nga ekonomia e planifikuar në atë tregu.

Ky proces u karakterizua nga mungesë e transparencës, ligje të dobëta dhe kontroll i pamjaftueshëm i mekanizmave shtetërorë, duke krijuar hapësirë për keqpërdorime dhe korrupsion.

Vlerësimi i Pasurisë së Privatizuar

Në periudhën 1990-2020, rreth 3,000 ndërmarrje shtetërore u privatizuan në Maqedoninë e Veriut.

Sipas raporteve të Bankës Botërore dhe FMN-së, vlera totale e këtyre ndërmarrjeve ishte mbi 4 miliardë euro, duke përfshirë sektorët kryesorë si energjia, industria, transporti dhe ndërtimi.

Vlerësimi i humbjeve për shkak të privatizimeve kriminale

Hulumtime të pavarura (nga organizata si Transparency International, Instituti për Demokraci “Societas Civilis” – Skopje, dhe raportet e mediave investigative) sugjerojnë se më shumë se 40% e këtyre ndërmarrjeve u shiten me çmime shumë më të ulëta sesa vlera reale e tyre.

Kjo do të thotë humbje direkte për shtetin prej rreth 1.6 miliardë euro, që lidhet me shitje nën vlerë, transaksione jo transparente dhe manipulime në procesin e privatizimit.

Shembuj Konkretë të Ndërmarrjeve dhe Pasurisë së Privatizuar Kriminalisht

“Jugohrom” Tetovë: Vlera e kompanisë para privatizimit kapte qindra milionë euro. Procesi i privatizimit dështoi dhe kompania u mbyll, duke sjellë humbje të mëdha ekonomike dhe sociale.

Ndërmarrjet energjetike MEPSO dhe ELEM: Shpesh të përfshira në tranzicione problematike, me humbje investimesh dhe menaxhim jo transparent.

Pronat e patundshme publike: Dhënie e tyre për qira ose shitje me vlera simbolike në vitet 1990 dhe fillim 2000, sidomos në zona urbane dhe industriale.

Pjesëmarrja direkte dhe indirekte e politikanëve

Gjatë periudhës së tranzicionit (1990 e tutje), politikanët në pushtet kanë pasur ndikim të drejtpërdrejtë në procesin e privatizimit.

Shpesh, vendimet për shitjen e ndërmarrjeve shtetërore janë marrë pa transparencë, dhe përfitues kanë qenë persona me lidhje të ngushta me partitë në pushtet.

Politikanët shpesh kanë përdorur privatizimin si mjet për konsolidimin e pushtetit dhe krijimin e klientelizmit politik.

Klientelizmi dhe nepotizmi

Një fenomen i përhapur ishte dhënia e ndërmarrjeve shtetërore në duart e aleatëve politikë, familjarëve dhe bashkëpunëtorëve të afërt të politikanëve, pavarësisht aftësive ose kapitalit.

Kjo krijoi një elitë ekonomike të ngushtë që kontrollonte burimet kryesore të ekonomisë dhe kishte ndikim të madh në vendimmarrje politike.

Politikanët si garantë të oligarkisë ekonomike

Privatizimet kriminale kanë krijuar një lidhje të ngushtë mes politikës dhe biznesit të përqendruar tek oligarkia.

Politikanët kanë mbrojtur interesat e oligarkëve duke penguar hetimet dhe reformën e thellë në procesin e privatizimit.

Kjo ka kontribuar në krijimin e një sistemi ku ekonomia dhe politika janë të ndërlidhura në mënyrë të padrejtë, duke penguar zhvillimin demokratik dhe ekonomik të vendit.

Mosndëshkimi dhe impuniteti

Në shumicën e rasteve, politikanët e përfshirë në skandale të privatizimit kanë shmangur përgjegjësinë penale për shkak të kontrollit të tyre mbi institucionet gjyqësore dhe prokurorinë.

Ky impunitet ka thelluar mosbesimin e qytetarëve dhe ka penguar ndërtimin e shtetit ligjor.

Kryeministrat e Maqedonisë së Veriut kanë pasur rol kyç në drejtimin dhe kontrollin e privatizimeve dhe zhvillimeve ekonomike. Shumë prej tyre janë kritikuar për mungesë transparence dhe përfshirje në klientelizëm, sidomos gjatë periudhës 1998–2016. 

Branko Crvenkovski (1992–1998, 2002–2004)

Në periudhën e tij të parë nisi proceset e para të privatizimit, shpesh të paorganizuar dhe me mungesë transparence.

Ljubco Georgievski (1998–2002)

Në këtë periudhë filloi privatizimi i masiv, shpesh i kritikuar për mungesë transparence dhe favorizim të grupeve të caktuara.

U përhapën shumë skandale dhe akuza për korrupsion gjatë këtij procesi.

Nikolla Gruevski (2006–2016)

Periudha më intensive dhe problematike për privatizimet dhe ekonominë.

Nën drejtimin e tij, privatizimet u karakterizuan nga klientelizmi, korrupsioni dhe përfitime personale të elitave politike.

Pas tij ka shumë akuza për keqpërdorim të pasurisë publike dhe keqmenaxhim ekonomik.

Oligarkët në Maqedoninë e Veriut sot janë një grup i ngushtë personash me ndikim të madh ekonomik dhe politik, të cilët shpesh lidhen me periudhat e privatizimeve të diskutueshme dhe me rrjetet klienteliste që u zhvilluan në dekadat e fundit.

Karakteristikat kryesore të oligarkëve sot

Pasuri dhe kontroll mbi sektorë kyç: Ata zotërojnë apo kontrollojnë kompani të mëdha në sektorë strategjikë si energjia, ndërtimi, bankat, mediat dhe telekomunikacioni.

Lidhje me politikën: Shpesh kanë lidhje të ngushta me partitë politike, duke siguruar mbrojtje dhe përfitime reciproke.

Ndikim në ekonominë dhe politikat publike: Përmes ndikimit të tyre, oligarkët ndikojnë në ligjet dhe vendimet qeveritare, duke kufizuar konkurrencën dhe duke penguar reforma të thella.

Mungesë transparence: Shpesh veprimtaria e tyre financiare dhe biznesore është e vështirë për t’u monitoruar, duke shfrytëzuar boshllëqet ligjore dhe lidhjet me burokracinë.

Periudha dhe origjina: Shumë nga oligarkët kanë ndërtuar pasurinë e tyre gjatë periudhës së privatizimeve masive në vitet 1990 dhe 2000, kur proceset ishin të parregulluara dhe shpesh të korruptuara.

Origjina e oligarkisë

Pas rënies së regjimeve komuniste në fillim të viteve ’90, Maqedonia e Veriut nisi një proces privatizimi të shpejtë të pasurisë shtetërore. Në këtë periudhë, një grup individësh me lidhje politike dhe aftësi për të shfrytëzuar vakumin ligjor dhe institucional, arritën të fitojnë kontroll mbi pjesë të mëdha të ekonomisë, duke u bërë oligarkë.

Lidhjet me partitë politike

Oligarkët në Maqedoni janë në shumicën e rasteve të lidhur ngushtë me partitë politike në pushtet. Kjo ndodh në dy drejtime kryesore:

Mbështetje politike – oligarkët shpesh financojnë partitë dhe fushatat zgjedhore, duke siguruar në këmbim favore ekonomike dhe ligjore.

Përfitime ekonomike – qeveritë u japin tendera, koncesione apo mundësi për privatizime preferenciale individëve me lidhje të ngushta politike.

Rasti VMRO-DPMNE dhe oligarkia e lidhur me Gruevskin

Gjatë periudhës së qeverisjes së VMRO-DPMNE-së nën drejtimin e Nikola Gruevskit (2006–2017), u krijua një rrjet i fuqishëm oligarkik që kontrollonte sektorë të rëndësishëm të ekonomisë, duke përfshirë energjinë, ndërtimin, median dhe shërbimet publike. Shumë prej oligarkëve të kësaj periudhe ishin njerëz me lidhje personale dhe biznesore me Gruevskin dhe njerëzit e tij më të afërt.

Lidhjet me LSDM

Edhe pse LSDM e ka kritikuar oligarkinë gjatë periudhave në opozitë, gjatë periudhës së tyre në pushtet (pas 2017) kanë shfaqur vështirësi në çrrënjosjen e ndikimit oligarkik. Një pjesë e oligarkisë arriti të ruajë ndikimin e vet përmes marrëveshjeve të ndryshme ekonomike dhe politike.

Hristijan Mickoski (edhe pse kryetar partie, lidhet me rrjetet oligarkike)

Drejtues i VMRO-DPMNE-së, i cili ka lidhje të thella me strukturat ekonomike dhe politike të vendit.

Pasojat për ekonominë dhe shoqërinë

Konsolidimi i pushtetit ekonomik dhe politik në duart e disa individëve e bën ekonominë të pakonkurruese dhe korruptive.

Shkurtimi i mundësive për investime të huaja dhe zhvillim të qëndrueshëm, sepse sistemi i favorshëm për oligarkët pengon konkurrencën dhe transparencën.

Rritja e pabarazisë sociale, ku pasuria dhe fuqia grumbullohet te disa të zgjedhur, ndërsa shumica e popullsisë mbetet e pafavorshme.

Sfidat për reformim

Mungesa e vullnetit politik për të ndërmarrë reforma të thella që do të prishnin interesat oligarkike.

Korrupsioni i përhapur në institucionet shtetërore që pengon hetimet dhe ndëshkimin e abuzimeve.

Pushteti i mediave të kontrolluara nga oligarkët që përdoren për të manipuluar opinionin publik dhe për të mbrojtur status quo-në.

Në përfundim, lidhjet mes oligarkisë dhe politikës në Maqedoninë e Veriut janë një nga pengesat kryesore për zhvillimin demokratik dhe ekonomik të vendit. Çrrënjosja e tyre kërkon reforma institucionale, forcim të drejtësisë, dhe transparencë të plotë në financimin e partive dhe pasuritë e zyrtarëve publikë.

Le të bëhet rikthimi pasurisë publike

Privatizimet e periudhës 1990 e deri më sot në Maqedoninë e Veriut lanë pas një shoqëri të polarizuar ekonomikisht, një elitë të pasuruar në mënyrë të padrejtë dhe një shtet me autoritet të ulët moral. Por, procesi nuk është i pakthyeshëm nëse ekziston vullnet politik dhe mbështetje qytetare për drejtësi ekonomike. Më poshtë janë disa zgjidhje të mundshme.

Rihapja e dosjeve të privatizimeve të kontestuara

Krijimi i një Komisioni Hetimor të Posaçëm Parlamentar, me përbërje të përzier nga ekspertë të pavarur ekonomikë, përfaqësues të shoqërisë civile dhe deputetë.

Rishqyrtimi i dosjeve të mëdha të privatizimit (objekte strategjike, prona industriale, kapacitete energjetike, etj.).

Auditim i jashtëm ndërkombëtar për disa raste emblemë me ndihmën e institucioneve evropiane.

Të identifikohen shkeljet dhe të hapet rruga për kompensim, konfiskim apo rikthim të aseteve në pronësi publike.

Ligj për Dekriminalizimin dhe Dekomprometimin Ekonomik

Draftimi i një ligji të veçantë për revokimin e kontratave të privatizimit që janë bërë në kundërshtim me interesin publik, me falsifikime ose përmes korrupsionit.

Përjashtim nga amnistia për të gjitha rastet që kanë krijuar dëm ekonomik të madh për shtetin.

Konfiskimi i pasurisë së pajustifikueshme nga ish-zyrtarë dhe biznese që përfituan në mënyrë të paligjshme.

Drejtësia të mos jetë vetëm penale, por edhe ekonomike dhe e rikuperueshme.

Fuqizimi i rolit të Agjencisë për Menaxhim me Pasurinë e Konfiskuar

Zgjerimi i kapaciteteve ligjore dhe teknike të kësaj agjencie.

Krijimi i një databaze transparente me të gjitha asetet publike të humbura apo të rikthyera.

Përdorimi i pasurisë së rikthyer në funksione publike: arsim, shëndetësi, bujqësi apo infrastrukturë.

Pasuria e kthyer të përdoret për të mirën e shumicës, jo të rikthehet në rrethin e njëjtë oligarkik.

Tranzicion drejt një modeli të ekonomisë sociale dhe të drejtë

Nxitja e kooperativave, ndërmarrjeve sociale dhe pronës kolektive lokale.

Krijimi i një Fondi për Drejtësi Ekonomike, që mbështet komunitetet që kanë humbur nga privatizimet kriminale (punëtorë të shkarkuar, fshatra të rrënuar industrialisht).

Subvencione për startupe të bazuara në vlerë shoqërore, jo vetëm fitimprurje.

Të rindërtohet struktura e klasës së mesme dhe të zvogëlohet pabarazia.

Partneritet me Bashkimin Evropian për “Drejtësi Tranzicioni Ekonomik”

Krijimi i një mekanizmi të përbashkët BE–Maqedoni e Veriut për vlerësimin e privatizimeve me probleme, si pjesë e negociatave të anëtarësimit.

Kërkesa për ndihmë teknike, ligjore dhe financiare nga Komisioni Evropian për krijimin e instrumenteve të drejtësisë ekonomike.

Futja e kapitullit të drejtësisë tranzicionale ekonomike në kapitullin e sundimit të ligjit të negociatave me BE.

Të mos përfundojë integrimi evropian pa pastruar të kaluarën ekonomike.

Edukim dhe ndërgjegjësim i opinionit publik

Nisma publike për ndriçimin e privatizimeve kriminale përmes dokumentarëve, ekspozitave, reportazheve.

Ndërtimi i Arkivës Kombëtare të Tranzicionit – një platformë publike me fakte, dëshmi dhe rrëfime për periudhën 1990–2005.

Përfshirja e kësaj periudhe në kurrikulat arsimore, me theks te mësimet e nxjerra.

Të krijohet një kulturë kritike kolektive për të kaluarën dhe një standard moral për të ardhmen.

 Drejtësia ekonomike si themel i demokracisë reale

Pa ndëshkim të krimit ekonomik, pa rikuperim të pasurisë së grabitur dhe pa rindërtim të besimit qytetar në ekonomi të drejtë, demokracia mbetet formale. Drejtësia ekonomike nuk është hakmarrje, por kusht për një të ardhme të barabartë dhe të qëndrueshme. Flaka Media